Dworzec w innowacyjnej formule
Budynek został wybudowany od podstaw w formule Innowacyjnego Dworca Systemowego według autorskiego pomysłu PKP S.A. Dzięki temu w Oświęcimiu powstał nowoczesny i funkcjonalny obiekt, który pozwoli sprostać oczekiwaniom podróżnych.
Dworzec architektonicznie dzieli się na dwie części. Pierwsza z nich przeznaczona jest stricte do obsługi pasażerów. Mieszczą się w niej poczekalnia, ogólnodostępne toalety, przestrzeń dla opiekuna z dzieckiem, a także pomieszczenia przeznaczone na kasy biletowe. W tej części znajduje się również zaplecze biurowe przeznaczone na potrzeby Straży Ochrony Kolei. W drugiej części, tzw. miejskiej, zlokalizowano cztery lokale komercyjne. Pawilony są przykryte zadaszeniem w formie wiaty, pod którą znajdują się ławki oraz 22 stojaki rowerowe ze stacją naprawy rowerów.
Dominantą założenia architektonicznego jest wieża z podświetlanym w nocy zegarem. Ciekawym akcentem na elewacji jest poddana renowacji wielkoformatowa szklano-kamienna mozaika autorstwa Kazimierza Gąsiorowskiego, stworzona w latach 1964-65. Została ona przeniesiona z holu wyburzonego dworca w Oświęcimiu. Jej nowoczesną reinterpretacją jest mozaika kwietna, składająca się aż z 2500 roślin, znajdująca się na placu przed dworcem, która jest jednocześnie hołdem ofiarom obozu Auschwitz-Birkenau. Przed dworcem zaaranżowano pasujący do modernistycznej bryły budynku plac składający się z dwóch części. Pierwsza, w której znajduje się mozaika, to typowy plac miejski z ławkami i przestrzenią przeznaczoną dla odpoczynku. Druga część to parking dla 81 samochodów oraz 5 motocykli lub skuterów, z wydzielonym miejscem postojowym dla rodzin z dziećmi oraz trzema miejscami dla osób z niepełnosprawnościami.
Dworzec w Oświęcimiu to jednak nie tylko nowoczesne i funkcjonalne założenie architektoniczne, ale również budynek projektowany w zgodzie ze współczesnymi trendami w architekturze. Jest on pozbawiony barier architektonicznych i dzięki temu w pełni dostosowany do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Ponadto na dworcu wprowadzono szereg usprawnień dla osób niedowidzących i niewidzących – ścieżki prowadzące w budynku i jego otoczeniu, oznaczenia w alfabecie Braille`a, kontrastowe zestawienie kolorystyki wnętrz dworca, a także tablice dotykowe z planem obiektu. Przy budowie dworca uwzględniono również potrzeby najmłodszych podróżnych i ich rodziców. Stworzono dla nich specjalną poczekalnię, gdzie dostępne są zabawki, a na ścianie wyeksponowano mapę Polski z motywami kolejowymi, na której zaznaczono lokalizację dworca. Opiekunowie z dziećmi mają również dedykowaną toaletę wyposażoną w przewijak.
Na dworcu zastosowano również rozwiązania proekologiczne, które w połączeniu z systemem inteligentnego zarządzania budynkiem BMS (Building Management System) sprawią, że dworzec będzie energooszczędny. W budynku wykonano izolację cieplną wraz doborem stolarki okiennej i drzwiowej o niskim stopniu przenikalności cieplnej. W miesiącach zimowych pozwala to na utrzymywanie ciepła, natomiast w letnich przyczynia się do ograniczenia nagrzewania budynku, co zmniejsza koszty związane z funkcjonowaniem urządzeń służących zachowaniu odpowiedniego komfortu termicznego wewnątrz budynku. Dodatkowo do ogrzewania dworca zastosowano gruntowe pompy ciepła, a także wentylację mechaniczną z odzyskiem ciepła. Na tym proekologiczne rozwiązania się nie kończą. Kompleks posiada energooszczędne oświetlenie wraz z czujnikami automatycznie dopasowującymi natężenie światła do pory dnia oraz obecności osób na dworcu. Budynek został wyposażony również w systemy odzysku wody deszczowej. Jest ona wykorzystywana jako woda szara, do spłukiwania dworcowych toalet. Zbiorniki, w których gromadzona jest woda deszczowa, mają również funkcję retencyjną. Tym samym ograniczają możliwość zalania obszaru dworca podczas nawalnych opadów.
Na dworcu jest bezpieczniej, gdyż zainstalowano na nim nowoczesne systemy: monitoringu wizyjnego, kontroli dostępu, sygnalizacji włamania i napadu oraz detekcji i sygnalizacji pożaru.
Dworzec w Oświęcimiu został wybudowany w ramach Programu Inwestycji Dworcowych na lata 2016-2023. Koszt inwestycji to 13,5 mln złotych. Była ona finansowana ze środków własnych PKP S.A. i budżetu państwa. Inwestorem były Polskie Koleje Państwowe S.A. Wykonawcą robót była konsorcjum firm Przedsiębiorstwo Budowlane „Mazur”, Mazur Sławomir Firma Budowlana „Mazur” oraz PB Mazur Sp. z o.o.
Mozaika
Monumentalne dzieło sztuki zostało wykonane w latach 1964-65 w ramach gruntownej modernizacji pochodzącego z połowy lat 70. XIX wieku budynku dworca. Jej autorem jest Kazimierz Gąsiorowski, malarz, a później twórca mozaik w wielu lokalizacjach w całej Polsce.
Mozaikę wykonano z czarnych, białych i szarych kamieni oraz z brył szklanych w kolorach czerni, bieli i ostrej, karminowej czerwieni. Elementy zostały osadzone bezpośrednio na ceglanym murze za pomocą zaprawy cementowej, w obrębie ciemnych partii kolorystycznych podbarwionej farbą.
Kompozycja wyraźnie dzieli się na dwie części. Lewa strona, składająca się z płaszczyzn bardzo intensywnej czerwieni i pasów czerni, skontrastowana jest z łagodną kolorystyką prawej strony, wypełnionej rysunkiem białych, delikatnych kształtów przypominających łodzie lub fale. Można ją traktować jako kompozycję całkowicie abstrakcyjną, nie niosącą wyraźnego znaczenia ani ładunku emocjonalnego, ale pojawiały się także interpretacje, w których przypisywano jej symbolikę przekraczania Morza Czerwonego. Według części materiałów archiwalnych kompozycja nosiła tytuł „Wyzwolenie”. Za znaczeniem symbolicznym przemawiałyby okoliczności powstania dzieła – odsłonięcie nastąpiło w ramach obchodów 20. rocznicy wyzwolenia obozu.
Mozaika początkowo była umieszczona w holu poprzedniego dworca w Oświęcimiu, a po jego wyburzeniu została przeniesiona ona na elewację nowego dworca wybudowanego w formule indywidualnego Innowacyjnego Dworca Systemowego. Sam proces relokacji dzieła był bardzo skomplikowany. Najpierw wykonano pełną dokumentację mozaiki, wykorzystując do tego skan 3D powierzchni. Następnie powstały analizy inżynierskie i konserwatorskie, które wykazały, że można ją przenieść tylko i wyłącznie metodą stacco a massello, czyli wraz z całym podłożem.
Sam demontaż każdej z ważących 24 tony części trwał około 3 godzin, a cała operacja zajęła prawie pół dnia. Po zakończeniu prac rozbiórkowych i wykonaniu żelbetowej konstrukcji nowej bryły dworca segmenty muru wraz z mozaiką zostały przeniesione dźwigiem na docelowe miejsce na południowej elewacji dworca i posadowione na nowym fundamencie. To skomplikowane technicznie przedsięwzięcie udało się wykonać z ogromną dokładnością. Sekcje mozaiki połączono w całość z precyzją 5 milimetrów!
Po połączeniu części mozaiki konieczne było przeprowadzenie prac konserwatorskich z pomocą specjalistycznych środków. Dzięki czemu odzyskała ona pierwotną kolorystykę i historyczny wygląd. Co ciekawe, zachowanie, przenosiny, renowacja mozaiki nie wynikały ze wskazań służb konserwatorskich.
Mozaika kwietna
Wraz z przeniesieniem na elewację nowego dworca historycznej mozaiki naprzeciwko niej na placu przed dworcem stworzono jej monumentalną kwietną reinterpretację.
Posiada ona podobne wymiary jak mozaika umieszczona na elewacji dworca w Oświęcimiu - taką samą długość 24 metry, i nieco większą, bo liczącą 6,5 metra szerokość. Wydłużenie jednego z jej boków, jest celowym zabiegiem, gdyż wiąże się z zachowaniem perspektywy w odbiorze przestrzeni.
Kwietna mozaika składa się dokładnie z 2496 roślin. Aby ułatwić ich rozmieszczenie w sposób zgody z projektem, cała powierzchnia zielonej mozaiki została podzielona na kwadraty o boku 1 m, a następnie w każdym z tych pól umieszczono 16 sadzonek w układzie opisanym w dokumentacji. Do jej wykonania użyto sadzonek rozchodnika kamczackiego (747 szt.), rozchodnik białego (617 szt.), żurawek w odmianach 'Creme Brulee' (555 szt.) i 'Palace Purple' (263 szt.) oraz 314 goździków sinych.
Wygląd kwietnej mozaiki zmieni się jesienią i zimą. Żurawki i goździki stracą intensywność koloru liści, które pozostaną na roślinach do wiosny. Z kolei rozchodniki jesienią przebarwią się na brązowo i rudo oraz zaczną powoli tracić swoją objętość, aż do zaschnięcia na zimę. Pozostaną tylko resztki łodyżek i liści.
Oprócz zmian w wyglądzie mozaiki wraz z porami roku, istotny jest również jej wymiar funkcjonalny i symboliczny. Żywa mozaika ma wypełniać i uatrakcyjniać przestrzeń placu dworcowego, ale jednocześnie być symbolicznymi kwiatami złożonymi w hołdzie ofiarom dawnego obozu Auschwitz-Birkenau.
