To praca i sukces wielu osób
Obiektem zgłoszonym do 26 edycji konkursu Modernizacja Roku i Budowa XXI wieku jest zmodernizowany budynek byłej Akademickiej Przychodni Lekarskiej, znajdujący się we wschodniej części kampusu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
W latach 2019 - 2021 budynek został poddany gruntownej modernizacji na potrzeby Instytutu Psychologii tegoż uniwersytetu. Zmiana dotychczasowej funkcji budynku z medycznej na naukowo-dydaktyczną oznaczała konieczność zmiany jego formy. Inwestor zgłasza ten budynek do Konkursu jako przykład adaptacji, która umiejętnie łączy nową funkcję i formę z zachowaniem historycznej ciągłości miejsca. Drugim powodem, dla którego zgłoszono ten właśnie budynek jest przebieg samego procesu adaptacji: jest to jeden z nielicznych, według wiedzy inwestora, przykładów inwestycji szkolnictwa wyższego, która przebiegała w sposób całkowicie partycypacyjny, to znaczy przy udziale przyszłych użytkowników budynku - poczynając od opracowania koncepcji architektonicznej, poprzez jej rozliczne modyfikacje, kontrolę procesu budowy, aż po aktualnie prowadzoną wraz ze studentami psychologii środowiskowej kompleksową ocenę budynku po zasiedleniu. Dzięki temu ostateczny kształt budynku i jego otoczenia są wspólnym dziełem projektantów, wykonawcy oraz użytkowników.
Kampus UMK został wybudowany na toruńskich Bielanach, w bezpośrednim sąsiedztwie historycznego Bydgoskiego Przedmieścia, dla uczczenia 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, patrona uczelni. Jego zasadniczy zrąb został ukończony w roku 1973. Zaprojektowany w spójnym stylu późnomodernistycznym, miał być w zamierzeniu projektantów, warszawskiej Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 oraz jej głównego architekta, Ryszarda Karłowicza, jednostką samowystarczalną ze względu na swoje funkcje. Na terenie kampusu docelowo miały znaleźć się wszystkie wydziały Uniwersytetu, domy akademickie, hotele asystenckie, klub studencki, stołówka, centrum sportowe, wreszcie przychodnia lekarska połączona z dziennym sanatorium przeciwgruźliczym dla studentów oraz częścią szpitalną dla osób z chorobami płuc.
Kampus uniwersytecki w swoim pierwotnym kształcie z roku 1973 miał ukończonych kilka budynków. W części zachodniej znalazło się Forum Główne, budynek rektoratu, aula uniwersytecka, biblioteka oraz duży basen przed biblioteką, a także dwa wydziały: Chemii oraz Biologii i Nauk o Ziemi, a w części wschodniej kilka domów akademickich, stołówka, budynek centrum sportowego, dwa hotele asystenckie, i na koniec – położony w lesie budynek Akademickiej Przychodni Lekarskiej wraz z częścią szpitalno-sanatoryjną.
Z czasem kampus rozbudowywano, nie zawsze zresztą zachowując pierwotną modernistyczną stylistykę oraz kolorystykę budynków , pojawiły się siedziby nowych wydziałów i centrów uniwersyteckich, rozbudowywano budynki istniejące, zmieniano też funkcje niektórych. Podobny los spotkał Akademicką Przychodnię Lekarską, gdy przestała ona pełnić funkcje szpitalno- sanatoryjne, a z akademickiej zamieniła się w przychodnię miejską.
15 grudnia 2015 roku Senat UMK przyjął uchwałę o utworzeniu nowego kierunku – psychologii, 1 września 2016 roku powołano na Wydziale Humanistycznym UMK Katedrę Psychologii, przekształconą 1 października 2019 roku w Instytut Psychologii na Wydziale Filozofii i Nauk Społecznych. Pierwsze lata istnienia toruńskiej psychologii były trudne – zajęcia prowadzono w kilku budynkach rozrzuconych po całym mieście, pracownicy nie mieli swoich gabinetów do pracy ani laboratoriów. Dlatego od samego początku prowadzone były rozmowy w sprawie własnej siedziby Instytutu. Dzięki działaniom i wsparciu ówczesnego Rektora, prof. dr. hab. Andrzeja Tretyna, toruńska psychologia otrzymała budynek Akademickiej Przychodni Lekarskiej, z której przeniesiono w inne miejsca w mieście gabinety przychodni i medycyny pracy.
Zmiana funkcji – z leczniczej na naukowo-dydaktyczną - pociągnęła za sobą konieczność zmiany formy. Budynek miał docelowo służyć kilkudziesięciu pracownikom naukowo-dydaktycznym i dydaktycznym, kilkunastu doktorantom oraz około 400 studentom. Należało zatem stworzyć sale dydaktyczne, w tym dwie aule, które mogły pomieścić około stu osób, wyciszone laboratoria do prowadzenia badań eksperymentalnych, pracownie komputerowe, czytelnię wraz z czytelnią testów psychologicznych, pokoje do pracy dla pracowników i miejsca do pracy studentów, gabinety do psychoterapii, wreszcie pomieszczenia wspólne – kafeterię, pokoje socjalne, przestrzenie społeczne. Ponieważ dokonywano adaptacji budynku z lat siedemdziesiątych, konieczne było uwzględnienie współczesnych wymagań budowlanych i wyposażenie budynku w nowoczesne technologie (systemy wentylacyjne, klimatyzację, system monitoringu).
Zaplanowano też maksymalne dostosowanie budynku do potrzeb osób niepełnosprawnych, w tym instalację windy łączącej wszystkie trzy kondygnacje. Wreszcie nowy obiekt miał być maksymalnie energooszczędny. Pierwszy projekt koncepcyjny adaptacji budynku został zaprezentowany 19 lipca 2017 roku. Jego autorem był toruński architekt Maciej Kuras. Śmiała koncepcja zakładała całkowitą zmianę układu funkcjonalnego południowej części parteru, to znaczy likwidację korytarza, w którym niegdyś mieścił się oddział szpitalny, likwidację i zadaszenie południowego patia oraz usunięcie ścian wyodrębniających pomieszczenia radiologii. W ten sposób powstała duża przestrzeń, w której zorganizowano – od strony południowej – czytelnię oraz kafeterię z wyjściem na taras, szeroki ogólnodostępny korytarz oraz przestrzeń społeczną dla studentów, a – po obniżeniu poziomu podłogi na miejscu pomieszczeń radiologii – dwie aule na odpowiednio 120 i 94 osoby. Powstała w ten sposób przestrzeń tworząca swoisty „hub socjalny” – rodzaj skrzyżowania dróg wiodących do kafeterii i dalej na taras, do czytelni, pokoju samorządu studenckiego, do auli i do pozostałych części budynku. Wyburzeniu miały też ulec ściany pomieszczeń w części zachodniej budynku, a w miejsce istniejących tam gabinetów miały powstać dodatkowe sale dydaktyczne oraz gabinety ośrodka psychoterapii. W gabinetach odchodzących od byłej poczekalni przychodni zaplanowano większość sal dydaktycznych, co również wymagało wyburzenia ścian oraz poszerzenia niektórych pomieszczeń. Ta część budynku stworzyła odrębną przestrzeń („hub dydaktyczny”), w którym zaplanowano poza miejscami do siedzenia na korytarzu również wnęki z wygodnymi kanapami – tu studenci mogą odpoczywać, czekać na zajęcia lub wykonywać prace grupowe.
W części wschodniej umieszczono szatnię, portiernię i inne pomieszczenia administracyjne, pozostawiono też sporą przestrzeń społeczną. Głównym wejściem do budynku miało się stać uprzednie wejście do części szpitalnej, gdyż część północna, wcześniej gabinety stomatologii, została przekazana Działowi Inwestycyjnemu uniwersytetu.
Przetarg wygrała poznańska firma Archimedia, która oparła swój projekt na koncepcji Kurasa, częściowo tylko ją modyfikując. Odbiór dokumentacji koncepcyjnej miał miejsce 25 lipca 2018 roku, a 25 stycznia 2019 roku nastąpił odbiór dokumentacji budowlano-wykonawczej. W grudniu 2018 roku przychodnia przestała działać, a 18 lipca 2019 roku rozpoczęła się przebudowa, trwająca 900 dni.
Jako wyraz zaniepokojenia niekontrolowanymi zmianami, dokonywanymi na terenie kampusu UMK, w 2020 roku cały obszar miasteczka uniwersyteckiego, w tym budynek byłej przychodni, został objęty ochroną konserwatorską. Dla projektanta i wykonawców oznaczało to konieczność uzgadniania wielu projektów, wycofywania się z niektórych rozwiązań i zastępowania ich innymi. Najważniejsze jednak było uzyskanie zgody konserwatora na realizację zasadniczej koncepcji: zadaszenia jednego z patii oraz zmianę układu funkcjonalnego południowej części parteru budynku. Przebudowę ukończono w październiku 2021 roku. W miejscu, gdzie wcześniej mieściło się półsanatorium, zaprojektowano pokoje do pracy dla pracowników naukowo dydaktycznych, sekretariat instytutu, pokój konferencyjny oraz przylegający doń pokój socjalny. Na parterze w dawnej części szpitalnej znalazła się kafeteria, czytelnia wraz z czytelnią testów psychologicznych oraz pokój samorządu studenckiego. W centralnej części w miejscu gabinetów lekarskich wybudowano 10 sal dydaktycznych różnej wielkości oraz ośrodek psychoterapii z niezależnym nowym wejściem od strony zachodniej. Od strony północnej ma siedzibę Dział Inwestycyjny UMK. Na kondygnacji przyziemia w dawnej kuchni znajdują się pracownie komputerowe, a na dachu kuchni wybudowano laboratorium typu sky-lab, czyli wolierę do kognitywnych badań ptaków. Od strony zachodniej przyziemia w miejscu dawnych magazynów wybudowano 14 laboratoriów różnego zastosowania (łącznie jest ich 16). Od strony zaplecza (elewacja zachodnia) dobudowano oszkloną windę zewnętrzną, a cały budynek został przystosowany dla osób niepełnosprawnych. Ze względów ekologicznych zamontowano klimatyzację wyłącznie w części laboratoryjnej oraz w największych salach wykładowych.
Na dachu najwyższej kondygnacji zainstalowano 88 paneli fotowoltaicznych o łącznej mocy 40 kW. Zdemontowano chodniki w części zachodniej parku, przywracając mu naturalny charakter ze względu na bliskość korytarza migracyjnego zwierząt leśnych. W części południowej wybudowano taras przy kafeterii oraz zaprojektowano nowy układ chodników i oświetlenia parkowego. Od strony zachodniej wyremontowano też stare garaże, a od strony wschodniej w pobliżu wejścia wybudowano zadaszony parking na 50 rowerów. Adaptacja tego budynku jest, naszym zdaniem, wzorcowym przykładem połączenia tradycji oraz nowoczesności, uwzględniającym zarówno ciągłość, jak i zmiany. O tym, jak ważne jest, aby dokonywane zmiany miały charakter organiczny raczej niż radykalny, przekonują nie tylko prace humanistycznie zorientowanych architektów, ale i badania psychologiczne. Ciągłość jest warunkiem i integralnym elementem tożsamości człowieka, a postrzegana ciągłość miejsc – warunkiem identyfikacji z tymi miejscami. Miejsca, które mają walory historyczne, sugerujące ciągłość, są przedmiotem silniejszych odniesień emocjonalnych i są preferowane w stosunku do zabudowy pozbawionej historii. Dlatego ze zrozumieniem dla oczekiwań konserwatora adaptowaliśmy budynek byłej przychodni akademickiej w taki sposób, aby tę ciągłość zachować. Poza zachowaniem układu większości korytarzy oraz wielu detali architektonicznych historię miejsca przypomina tapeta w kafeterii z oryginalnymi archiwalnymi zdjęciami. Tablica w holu głównym przypomina nazwiska dwóch architektów: projektanta oryginalnego budynku oraz autora koncepcji jego przebudowy. Oczywiście, zważywszy odmienną funkcję budynku oraz współczesne wymogi techniczne, pietyzm dla tradycji musiał w wielu miejscach ustąpić nowoczesności. Widać to choćby na dachu, całkowicie pokrytym centralami wentylacyjnymi. Bez przesady można stwierdzić, że proces adaptacji budynku byłego APL na potrzeby Instytutu Psychologii był i nadal jest projektem społecznym, w którym zaangażowani są wszyscy użytkownicy inwestycji. Trudno zresztą, żeby było inaczej jeżeli w programie nauczania studentów psychologii podkreślamy jak ważne jest środowisko fizyczne w kształtowaniu zachowań ludzi i jak ważna jest rola ludzi w kształtowaniu tego środowiska. Teoria nie powinna się rozmijać z praktyką i obecna inwestycja jest tego dobrym przykładem. Podstawową cechą projektowania partycypacyjnego jest to, że jest to proces ciągły – poczynając od rozpoznania potrzeb przyszłych użytkowników, poprzez ich uczestnictwo w powstawaniu projektu i jego kolejne zmiany, kontrolę wykonania, aż po ocenę inwestycji po zasiedleniu. Adaptacja byłej Akademickiej Przychodni Lekarskiej na potrzeby Instytutu Psychologii była wzorcowym przykładem projektowania partycypacyjnego. Przyszli użytkownicy byli obecni na każdym etapie powstawania i realizacji projektu.
Poza wpływem na sam kształt projektu mieli też na bieżąco wgląd w proces przebudowy dzięki prowadzonej od roku 2019 bogato ilustrowanej kronice budowy, w której co kilka dni zamieszczano zdjęcia informujące o aktualnie prowadzonych pracach (http:// psychologia.umk.pl/Infokat/kronika-budowy). Umożliwiało to kontrolę procesu i wprowadzanie natychmiastowych niezbędnych korekt. Obecnie gotowa już inwestycja jest oceniana pod kątem swojej funkcjonalności. Wykorzystywane do tego są ukierunkowane spacery z użytkownikami (transect walk i photo story), mapy ewaluatywne, obserwacje zachowań użytkowników w różnych miejscach budynku, a także dane kwestionariuszowe zbierane od maksymalnej liczby użytkowników: studentów, wykładowców i pracowników administracji. Wyniki oceny będą dostępne w ciągu najbliższych dwóch miesięcy. Wszystkie propozycje zmian i ulepszeń będą poważnie brane pod uwagę przez kierownictwo Instytutu Psychologii.
Już teraz widać jednak, że partycypacyjny charakter inwestycji wyzwolił aktywność zarówno pracowników jak i studentów na rzecz dalszych ulepszeń przestrzeni. Na przykład pozostawione oryginalne dwa patia są aktualnie przywracane do świetności przez studentów, którzy samodzielnie zaprojektowali dwa ogrody - w stylu angielskim i japońskim. Kolejne lata użytkowania budynku pokażą, na ile udało nam się niewielkim kosztem finansowym stworzyć przyjazną przestrzeń integrującą wszystkich jego użytkowników: pracowników naukowych, dydaktyków, studentów i pracowników administracji.
Prof. dr hab. Maria Lewicka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
"Jest kilka powodów, dla których ta inwestycja zasługuje na uwagę. Przede wszystkim ze względu na jej partycypacyjny charakter: od lipca 2017 byliśmy w niej obecni nieprzerwanie - od pierwszego projektu inż. Macieja Kurasa, przez kolejne, w zasadzie cotygodniowe spotkania z pracownią architektoniczną Archimedia, przez stałą kontrolę procesu wykonania i współpracę z wykonawcami, aż po – realizowaną przez naszych studentów - ocenę budynku po zasiedleniu. Dlatego odbierając gotowy budynek nie było tak częstego, jak w przypadku wielu innych inwestycji, okrzyku „ ale myśmy tego nie chcieli”. Partycypacja przyszłych użytkowników w procesie projektowania budynków uniwersyteckich jest nadal u nas niezwykle rzadkim zjawiskiem.
Po drugie inwestycja warta jest uwagi ze względu na efekt. Naszym zdaniem jest to bardzo udana adaptacja budynku w stylu późnego modernizmu do nowej funkcji i zupełnie nowych czasów, przy zachowaniu historycznej ciągłości miejsca, a równocześnie stworzeniu klimatycznego miejsca, w którym dobrze czują się wszyscy jego użytkownicy. Było to możliwe dlatego, że oryginalny budynek Akademickiej Przychodni Lekarskiej został bardzo ciekawie zaprojektowany przez architekta Zenona Buczkowskiego, co dało duże pole do popisu autorowi koncepcji przebudowy inż. Maciejowi Kurasowi. Modernizm nie zawsze kojarzy się z genius loci – w tym przypadku wydaje się, że udało się nam ten efekt osiągnąć.
I wreszcie po trzecie, przyroda i wymiar ekologiczny. Budynek jest położony w lesie, w otoczeniu naturalnej zieleni, natura wchodzi do budynku i harmonijnie z nim się łączy. Nie wycinamy drzew, nie strzyżemy traw, karmimy wiewiórki i okoliczne ptaki. Budynek jest energooszczędny – ma najwięcej paneli fotowoltaicznych spośród wszystkich budynków UMK. Staramy się aby to, gdzie, w jakich warunkach uczą się nasi studenci, odpowiadało treściom jakich ich uczymy. Ważnym elementem edukacji studentów psychologii na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu jest bowiem przekazywanie im troski o naturalne środowisko, a także wiedzy o tym jak ważna dla ogólnego funkcjonowania jest identyfikacja z miejscem – także miejscem studiowania."
Jerzy Przedpełski, prezes DOMPOL
"Wykonywanie prac budowlanych na obiekcie wpisanym do rejestru zabytków zawsze niesie dodatkowe wyzwania dla wykonawcy. W tym przypadku dodatkową trudnością były konsekwencje tego, że poprzedni wykonawca z szedł z budowy a poprowadzone przez niego instalacje ( w szczególności kilometry różnego rodzaju okablowania) zostały przykryte tynkami. Ustalenie kompletności tego okablowania, jego przebiegu i prawidłowości położenia zajęło nam dużo czasu i do końca wykonania remontu cały czas pojawiały się różne niespodzianki z tym związane. Na szczególne podkreślenie zasługuje zaangażowanie przyszłego użytkownika obiektu i pomoc wykonawcy w rozwiązywaniu różnorakich problemów podczas całego procesu realizacji. Inwestycja ta jest na pewno naszym wspólnym działaniem."
